کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
زهرا رنجبر کرمانی
12 بازدید
«کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» در آبان 1344 به دستور فرح پهلوی بر مبنای «موازین و اصول منشور انقلاب ششم بهمن» تأسیس شد و در چارچوب سیاست‌های کلان فرهنگی حکومت پهلوی فعالیت می‌کرد.
شتاب تحولات اجتماعی و تغییر شیوه زندگی جمعی ایرانیان در اواخر دهه 30 و اوایل دهه 40، به‌ویژه پس از اصلاحات اجتماعی-اقتصادی موسوم به انقلاب سفید، پدیدآورنده نیازهای تازه‌ای بود که پیش از آن یا به‌طور جدی آشکار نشده بود یا به‌دلیل بحران‌های سیاسی داخلی، توجهی به آنها نمی‌شد؛ مسائل کودکان و نوجوانان از جمله دلمشغولی‌های متولیان امر در این دوره بود که نشانه‌هایش، هم در تصمیمات دولتی و هم در فعالیت بخش‌های مستقل جامعه دیده می‌شد. وزارت آموزش و پرورش که جزئی از وزارت فرهنگ بود، مستقل شد، مجلات ویژه کودکان و نوجوانان رونق یافت و بحث درباره ادبیات کودکان در نشریاتی چون نگین و سخن رایج شد.[1]
در سال 1340 کتب درسی دبستان و شیوه آموزش الفبا دگرگونی اساسی یافت که در نتیجه آن یادگیریِ خواندن و نوشتن بسیار آسان، سن باسوادان کمتر و بر تعدادشان، به‌ویژه پس از اعزام سپاهیان دانش به روستاها، افزوده شد. این تغییرات، صاحبنظران را وادار به چاره‌اندیشی درباره نیاز کودکان به خواندنی‌های مناسب کرد و سه اقدام عمده در این خصوص انجام شد که عبارت بودند از: تشکیل «شورای کتاب کودک» در سال 1341، انتشار سری مجلات «پیک» از سال 1342 و تأسیس «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» در سال 1344.[2]
در اساسنامه کانون، هدف از تأسیس آن «پرورش ذوق و اندیشه کودکان و نوجوانان و تقویت فضائل اخلاقی و توسعه معلومات آنان از طریق مواد خواندنی و وسایل سمعی و بصری» عنوان و مقرر شد کانون برای نیل به اهداف خود از راه‌های زیر اقدام کند:
- تأسیس کتابخانههای مخصوص کودکان و جوانان در تهران و شهرستان‌ها
- کمک به کتابخانههای عمومی موجود برای ایجاد قسمت‌های مخصوص کودکان و جوانان
- همکاری با وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و هنر برای ایجاد و توسعه کتابخانههای مدارس و کتابخانههای کودکان و جوانان و تعمیم وسائل سمعی و بصری
- ایجاد و اداره کتابخانههای سیار به منظور برآوردن نیازمندی‌های روستاها
- ایجاد و کمک به توسعه و اصلاح ادبیات کودکان و جوانان به‌وسیله تشویق نویسندگان، طراحان و ناشران و همکاری با آنان
- مطالعه و جستجو و آزمایش برای یافتن بهترین و مؤثرترین طرق استفاده از وسایل سمعی و بصری
- همکاری با کلیه مؤسسات ایرانی و غیر ایرانی که با کانون هدف‌های مشابه دارند.
- هرگونه اقدام دیگر که وصول به هدف‌های کانون را تسهیل کند.
در اساسنامه همچنین تصریح شده که کانون، مؤسسه‌ای غیرانتفاعی، دارای شخصیت حقوقی و مرکز آن تهران است. ارکان کانون عبارت بودند از: هیأت امنا و هیأت مدیره. هیأت امنا شامل این افراد بود: «وزیر دربار شاهنشاهی، وزیر فرهنگ و هنر، وزیر آموزش و پرورش، رئیس دانشگاه تهران، رئیس هیأت مدیره و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، مدیر مؤسسه اطلاعات، مدیر مؤسسه کیهان، مدیر کل بانک ملی ایران، مدیرعامل مؤسسه نشر کتاب، مدیر مؤسسه انتشارات فرانکلین، مدیرعامل انجمن ملی حمایت کودکان و دو نفر از علاقمندان وارد به امور کودک».[3] این هیأت، مدیرعامل را برمی‌گزید که رئیس دستگاه اداری بود و اختیارات اجرائی برای اداره کانون داشت.[4]
خدمات کانون را می‌توان در دو دسته فرهنگی و تولیدی دسته‌بندی کرد که اجمالاً به این شرح است:
الف- فرهنگی
مهم‌ترین و مؤثرترین اقدام فرهنگی کانون، ایجاد کتابخانه برای کودکان بود. اولین کتابخانه کودکان در باغشاه تهران در انباری یک مدرسه افتتاح شد.[5] کتابخانههای کانون تنها محل خواندن و امانت گرفتن کتاب نبود، بلکه در اغلب آنها فعالیت‌هایی مانند داستان‌سرایی، معرفی کتاب، معرفی شخصیت‌های علمی و هنری ایران و جهان، معرفی سرزمین‌ها و ملت‌ها، نمایش فیلم، اجرای تئاتر و موسیقی، شطرنج و بحث آزاد انجام می‌شد.[6] به علاوه به مناسبت‌هایی چون جشنواره توس، بزرگداشت انقلاب مشروطه، هفته جهانی کودک و جشن فرهنگ و هنر، برنامه‌های ویژه‌ای ترتیب می‌یافت.[7] مرکز آموزش فیلمسازی، مرکز تئاتر، مرکز هنرهای تجسمی و مرکز آموزش موسیقی از زیرمجموعه‌های کتابخانههای کانون بودند.[8] از سال 1345 کانون به نمایش فیلم در کتابخانههای خود و برگزاری جشنواره جهانی فیلم‌های کودکان و نوجوانان مبادرت کرد.[9]
کتابخانههای روستایی سیار که در قالب صندوق‌های چوبی، کتب مناسب کودکان را به روستاها حمل می‌کردند، از ابداعات کانون به شمار می‌رفتند. برای هر کتابخانه سیار، منطقه عملیاتی معینی، شامل بیش از 100 روستا پیش‌بینی شده بود که پس از یک ماه با منطقه دیگری معاوضه می‌شد.[10] کتابخانههای سیار یا کتابخانههای روستایی با وجود خدماتِ خود، نقص‌هایی هم داشتند که عمدتاً به عدم قرابت فرهنگی محتوای کتب با فرهنگ روستاهای ایران بازمی‌گشت.[11]
ب- تولیدی:
1- انتشار کتاب
از آنجا که کتاب‌های کودک موجود در آن زمان از نظر کمّی و کیفی درخور توجه نبودند، سازمان انتشارات کانون در زمستان 1345 تأسیس شد تا به تهیه و انتشار کتاب کودک بپردازد. کتب انتشارات کانون، علاوه بر کسب موفقیت‌های بین‌المللی توانست توجه مخاطبان داخلی را نیز جلب کند؛ به‌طوری که برخی از آنها علی‌رغم تیراژ بالا به چاپ‌های پنجم و ششم رسیدند. کانون برای نخستین بار اهمیت صفحه‌آرایی، تصویرگری، چاپ و قطع مناسب با الگوهای محلی را به ناشران آموخت. تأثیر کتاب‌های کانون بر تولیدات سایر ناشران آنچنان بود که تا مدت‌ها قطع خشتی کتب کانون به «قطع کانونی» شهرت داشت.[12] انتشار «فصلنامه کانون» و «کارنامه کانون» به‌صورت ماهنامه از جمله فعالیت‌های سازمان انتشارات بود.[13]
کانون طی 13 سال فعالیت (1344 تا 1357) 146 عنوان کتاب، اعم از تألیف و ترجمه منتشر کرد که 38 درصد را قصه‌های ایرانی، 18 درصد افسانه و اساطیر و 10 درصد آن را شناخت سرزمین ایران تشکیل می‌داد.[14] همچنین 6 عنوان نیز به موضوعات مذهبی اختصاص داشت.[15] قابل ذکر است با آنکه کانون در انتشار کتب مذهبی ملاحظات و راه و رسم سختگیرانه‌ای داشت،[16] در موضوعات دیگر اهل مسامحه بود و بعضاً کتبی بسیار بیگانه با فرهنگ بومی ایران منتشر می‌کرد که مورد انتقاد قرار می‌گرفت. به عنوان نمونه ارائه کتابی با عنوان «چگونه بچه به دنیا می‌آید» در کتابخانههای شهرهای کوچک و روستاها، از سوی ساواک زیان‌بار و سبب بی‌اعتمادی مردم به کانون ارزیابی شد.[17]
2- تهیه فیلم
گام دیگر کانون در زمینه تولیدات فرهنگی-هنری تأسیس «مرکز سینمایی» بود. این مرکز در سال 1349 «به‌منظور تهیه فیلم‌های ارزنده آموزشی و تفریحی برای کودکان و نوجوانان و راهگشایی در جهت گسترش این صنعت در ایران» آغاز به کار و در نخستین سال فعالیت 5 فیلم تهیه کرد. در پی کسب موفقیت فیلم‌های کانون در فستیوال جهانی فیلم‌های کودکان در تهران، مرکز سینمایی مورد توجه بیشتر دست‌اندرکاران کانون قرار گرفت. تعداد فیلم‌های کانون سال به سال و در نتیجه جوایز و موفقیت‌های بین‌المللی و اقبال داخلی نیز افزون شد. مرکز سینمایی همچنین به تولید انیمیشن پرداخت که تا پیش از آن در انحصار وزارت فرهنگ و هنر و سازمان رادیو تلویزیون بود.[18]
گرچه تولیدات سینمایی کانون بدون نقص نبوده و اشکالاتی چون عدم تناسب محتوای آثار با ذهن مخاطبان بر آنها وارد است، اما می‌توان تولیدات کانون را آغازگر سینمای کودک در ایران دانست که تعدادی از آن فیلم‌ها جزو افتخارات سینمایی ایران هستند. سینمای کانون، سینمایی هنری، تا حدودی اخلاقی-اجتماعی و دور از هیاهو و ابتذال بود که واقع‌گرایی و توجه به دنیای کودکان از جمله ویژگی‌های آن به شمار می‌رفت.[19]
با اینکه کانون به عنوان نهادی فرهنگی در چارچوب سیاست‌های کلان فرهنگی حکومت پهلوی، به‌ویژه در دهه 40 و پس از انقلاب سفید که عمدتاً مبتنی بر مدرن‌سازی کشور در همه زمینه‌ها، غرب‌گرایی و باستان‌گرایی با هدف تحکیم و تداوم سلطنت و مشروعیت بخشی به آن بود فعالیت می‌کرد،[20] در عمل نتوانست در رسیدن حکومت به اهداف مورد نظرش کمک چندانی کند. فعالیت روشنفکران چپ‌گرا و معترض حکومت در رده‌های بالای کانون، یکی از اصلی‌ترین علل این ناکامی بود. کانون این افراد را با هدف به انفعال کشاندن[21] و با حقوق بالا[22] جذب و تطمیع کرده بود. آنها به تسلط بی‌چون و چرای فرهنگ غرب باور نداشته و بسیاری از آنان معتقد بودند که باید به آداب و سنن بومی اهمیت داد.[23]
دسترسی کودکان و نوجوانان به کتابخانه و مطالعه کتاب، سبب رشد شخصیت و آشنایی آنان با مسائل کشور و حتی جهان پیرامون‌شان شد. در نتیجه کانون به‌واسطه آگاهی‌بخشی و اعطای بینش سیاسی به کودکان و نوجوانانی که با آن مرتبط بودند، ناخواسته و غیر مستقیم به محل تربیت نیروهای سیاسی بدل شد. در این بین، آنچه کانون و کارکنانش را از گزند ساواک که به دقت و با سوءظن آنان را زیر نظر داشت تا حدی مصون می‌کرد، ارتباط و دوستی مدیرعامل کانون، لیلی امیرارجمند، با نهاد سلطنت و فرح پهلوی بود.[24]
در سال‌های پایانی حکومت پهلوی، فضای انقلابی کشور در فعالیت‌ها و تولیدات کانون نیز بروز و در برخی کتابخانههای آن، کتابداران، کودکان عضو را به مطالعه کتاب‌های اصطلاحاً «مضره» تشویق می‌کردند.[25] سرانجام کارکنان کانون همچون دیگر سازمان‌ها در اواخر عمر حکومت به اعتصابات پیوستند.[26]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تغییر رویکرد فرهنگی کلان حکومت، اساسنامه کانون نیز تغییر کرد. در اساسنامه جدید مصوب 31 اردیبهشت 1359 شورای انقلاب، هدف کانون «ایجاد امکانات لازم جهت رشد و پرورش فکری و ذوقی کودکان و نوجوانان و کمک به شکوفایی استعدادهای ایشان بر اساس ارزش‌ها و نظام تعلیم و تربیت اسلامی» عنوان شد.[27]
مراکز تابعه‌ای که بعد از انقلاب به کانون افزوده شدند عبارتند از: شورای نظارت بر اسباب‌بازی، موزه تاریخ، مرکز تجربیات هنری و ایده‌های نو، مرکز شناسایی و هدایت استعدادها، کتابخانه مرجع، مرکز آفرینش‌های فرهنگی- هنری، موزه ملی هنر و ادبیات کودک، پایگاه خبری کودک و نوجوان، کانون زبان ایران و مرکز سرگرمی‌های سازنده. کانون از آغاز تأسیس تاکنون نماینده سازمان بین‌المللی «اسیتژ»(ASSITEJ) و سازمان بین‌المللی فیلم برای کودکان و نوجوانان (cifej) در ایران بوده است.[28]
مدیران عامل کانون از بدو تأسیس تاکنون (1403) به ترتیب عبارتند از: لیلی امیرارجمند، سیدکمال خرازی، علیرضا زرین، محسن چینی‌فروشان، سیدصادق رضایی، علیرضا حاجیان‌زاده، فاضل نظری، مهدی علی‌اکبرزاده و حامد علامتی.[29] در حال حاضر بیش از 720 هزار کودک و نوجوان عضو کانون هستند.[30]
[1]. شریفی، سعید، «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1344-1357»، گفتگو، بهار 1377، ش 19، ص 29.
[2]. همان، ص 30.
[3]. «سخنی چند پیرامون تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، نخستین کارنامه هفته کتاب از 24 آبان تا آخر آبان 1344، تهران، انتشارات اداره کل نگارش وزارت آموزش و پرورش، 1344، ص 5.
[4]. همان، ص 9 و 10.
[5]. شریفی، همان، ص 31.
[6]. شمس‌آبادی، حسن و امیر عظیمی دولت‌آبادی، «تحلیل و بررسی کارکردهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دوره پهلوی»، جستارهای تاریخی، س 14، ش 1، بهار و تابستان 1402، ص 147.
[7]. کارنامه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، اخبار داخلی، ش 12 (دوره هشتم)، اسفند 1354، ص 3 و 4.
[8]. همان، ص 5.
[9]. سعدلو، پرویز، سازمان‌هاى فرهنگى ایران، تاریخچه، مبانى، فعالیت، تهران، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1354، ص 157.
[10]. شریفی، همان، ص 36.
[11]. صمیمی، مینو، پشت پرده تخت طاووس، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، اطلاعات، 1374، ص 154 و 155.
[12]. شریفی، همان، ص 31 – 33.
[13]. کارنامه، همان، ص 3.
[14]. شمس‌آبادی، همان، ص 154.
[15]. شمس‌آبادی، حسن و دیگران، «تحلیل کتاب‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1345-1357ش)»، تاریخ ایران، دوره 15، ش 1، بهار و تابستان 1401، ص 62 و 63.
[16]. زنان دربار به روایت اسناد ساواک، فرح پهلوی، ج 1، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1387، ص 285.
[17]. زنان دربار به روایت اسناد ساواک، لیلی امیرارجمند، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1383، ص 135.
[18]. شریفی، همان، ص 33.
[19]. همان.
[20]. کسری، نیلوفر، زنان ذی‌نفوذ در خاندان پهلوی، تهران، نشر نامک، 1379، ص 284 و 285.
[21]. زنان دربار ...، لیلی امیرارجمند، همان، ص 137.
[22]. دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان، م‌ع‌م‌اران ت‌ب‌اه‌ی، س‌ی‌م‌ای ک‌ارگ‌زاران ک‌ل‌وپ‌ه‌ای «روت‌اری« در ایران، ج 1، تهران، کیهان، 1377، ص 127.
[23]. شمس آبادی، «تحلیل و بررسی ...»، همان، ص154.
[24]. همان، ص147، 154 و 155.
[25]. همان، ص 147 – 150.
[26]. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج 13، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1383، ص 222.
[27]. اساسنامه، تارنمای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، نشانی: www.kpf.ir، تاریخ 11 اسفند 1403.
[28]. واحدهای تابعه، همان.
[29]. مدیران عامل، همان.
[30]. همان.
