مجله مکتب تشیع
زهرا رنجبر کرمانی
13 بازدید
نشریه «مکتب تشیع» از اولین نشریات متعلق به حوزه علمیه قم بود که با هدف معرفی وجوه مختلف اسلام به سبک جدید پدید آمد. نشریه با دیدگاه امام خمینی در خصوص عدم جدایی دین از سیاست همسو و مؤسسان آن از مریدان وی بودند.
نشر دین و تبلیغ ارزش‌های اسلامی به‌طور سنتی عمدتاً از طریق سخنرانی و تألیف کتاب صورت می‌گرفت، اما تحولات زمانه و مقتضیات جوامع اسلامی، نیازمند شیوه فراگیرتر و کارآمدتری همچون به‌کارگیری مطبوعات و رسانه‌های جمعی بود. گرچه این امر سابقه‌ای دیرینه داشت و از بدو ورود مطبوعات به ایران، توسط دینداران دغدغه‌مند به‌کار گرفته می‌شد، اما همگام با تحولات دنیا پیش نرفته بود. از این رو، حوزه علمیه قم که به مدد تلاش‌های آیت‌الله العظمی بروجردی پس از سقوط رضاشاه حیات تازه‌ای یافته بود، رسماً وارد عرصه فعالیت‌های مطبوعاتی شد.[1]
یکی از اولین نشریات حوزوی پدید آمده در اواخر دهه 30، نشریه «مکتب تشیع» و مؤسسان آن چهار تن از طلاب جوان حوزه علمیه قم –آقایان اکبر هاشمی رفسنجانی، محمدجواد باهنر، محمدباقر مهدوی کرمانی و محمد صالحی کرمانی- بودند.[2]
در پیش‌شماره این نشریه، به تاریخ اردیبهشت 1338 درباره هدف از تأسیس آن آمده است:
«... و اینک ما در محیطی زندگی می‌کنیم... که در آن، انواع شبهات، انحرافات، مفاسد اخلاقی، هرج و مرج‌های طبقاتی و تشکیلاتی، فاصله بین روحانیت و سایر طبقات و هزاران بدبختی دیگر وجود دارد. چه باید کرد؟ آیا وقت آن نرسیده که هرکس به اندازه استعداد خود قدم اصلاحی بردارد؟ آیا نباید یک دستگاه تبلیغاتی قوی که بر اساس قانون مقدس آسمانی کار خود را شروع کند بوجود آید؟ مسلماً جواب تمام این سوالات، مثبت است. و اینک ما با توجه به مطالب فوق درصدد برآمده‌ایم تا با اندازه وسع خود کوشیده و کتاب‌های مفیدی که از نتایج افکار دانشمندان برجسته مذهبی تهیه شده در اختیار جامعه بگذاریم».[3] همچنین در اولین شماره نشریه، به تاریخ شهریور 1338 انتشار آن «قدم ابتدایی و کوچکی» در «راه طولانی و خطیر» شناساندن اسلام به جهانیان و تجدید حیثیت دیرینه مسلمانان عنوان شده است.[4]
هدف دیگر مؤسسان، دستیابی به شماری از افراد همسو و هم‌هدف با خود و ایجاد یک شبکه ارتباطی سراسری بود. از این رو مکتب تشیع در سراسر کشور نمایندگی داشت و عاملان آن می‌توانستند در برهه‌های حساس به‌واسطه این شبکه فرهنگی-سیاسی فراگیر در پوشش نشریه-در کنار مساجد، حسینیه‌ها و مجالس روضه- یک حرکت وسیع سیاسی ایجاد کنند، بدون آنکه سوءظن عوامل امنیتی حکومت را برانگیزانند.[5]
همچنین مؤسسان، قصد داشتند مکتب تشیع را به پایگاه تبلیغاتی امام خمینی و محلی برای نشر آرای وی تبدیل کنند. این امر، ناشی از رویکرد متفاوت امام در خصوص مداخله در سیاست بود که پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی در فروردین 1340 مجال بروز یافت. آیت‌الله بروجردی رویکردی سیاست‌پرهیز و محتاط داشت، اما پس از درگذشت وی، روحانیان طراز اول، در خصوص مداخله در سیاست و مواجهه با حکومت، سه رویه در پیش گرفتند: نخست، افرادی چون آیت‌الله سیداحمد خوانساری از دخالت در سیاست، پرهیز و تنها در مواقع بسیار خاص به‌دلایلی چون پادرمیانی میان مردم و حکومت به نوعی حرکت سیاسی اقدام می‌کردند. دوم، کسانی چون آیت‌الله سیدمحمدکاظم شریعتمداری در عین مخالفت با مظاهر فساد حکومت، در پی مبارزه قهرآمیز و تند با آن نبودند و سوم، کسانی همچون امام خمینی که به جِد و با هدف مبارزه با حکومت و براندازی آن وارد صحنه سیاست شدند.[6]
گرچه امام خمینی ضمن حمایت از نشریه، طرح تبدیل آن به پایگاه تبلیغاتی خود را نپذیرفت و به ارائه نظر مشورتی اکتفا کرد،[7] اما عاملان نشریه که علاقه‌مند به مبارزه با حکومت بودند، در نهضت روحانیت مشارکت فعال داشتند و نمایندگی‌های نشریه را در سراسر کشور برای رساندن نهضت امام به خدمت گرفتند.[8]
مکتب تشیع به صورت سالنامه و فصلنامه منتشر، منابع مالی آن از طریق پیش‌فروش تأمین و علی‌رغم تیراژ چندین هزار نسخه‌ای، اغلب پس از انتشار، کمیاب می‌شد.[9] تنوع موضوعی مقالات درج‌شده در نشریه، زیاد و عمدتاً در حوزه فلسفه، مسائل اعتقادی، جامعه و تاریخ اسلام بود. عناوین مقالات مندرج در یکی از شماره‌های مکتب تشیع، که می‌تواند نمایانگر رویکرد و دغدغه‌های عاملان آن باشد، به این شرح است: «رستاخیز محرم»، «رابطه اعتقاد و اخلاق و عمل»، «با شوق عبادت کنیم»، «بلای رِبا»، «علی و سیاست»، «دختران و پسرانِ خودآرا (اقتباس از کتب و مجلات خارجی)»، «سیر قرآن»، «بررسی یک فصل از یک کتاب یا نمونه‌ای از مسامحات یا اغراض خاورشناسان»، «حکومت پیغمبران» و «حل اختلاف بین زن و شوهر».[10] افرادی چون آقایان علامه طباطبایی، احمد آرام، ناصر مکارم شیرازی، سیدمحمود طالقانی، مهدی بازرگان، مرتضی مطهری، سیدموسی صدر و بسیاری دیگر از اندیشمندان در زمره نویسندگان مقالات بودند.[11]
در نهایت انتشار مکتب تشیع به دنبال وقایع خرداد 1342 و دستگیری برخی از عوامل کلیدی آن متوقف شد.[12] آخرین شماره نشریه سالانه متعلق به خرداد 1343 است.[13]
مکتب تشیع، به همراه نشریه «درس‌هایی از مکتب اسلام»، سالنامه «معارف جعفری» و نشریه «مسجد اعظم» -که در سال‌های 1337-1340 تأسیس شدند- چهار اقدام جدی حوزه علمیه قم برای نشر معارف اسلامی در آن برهه بودند. این نشریات، بازتاب تحول رخ‌داده در این حوزه و مشارکت بسیاری از نویسندگان‌شان در رخدادهای سیاسی خرداد 42، نمایانگر مقطع دینی-سیاسی ویژه‌ای در تاریخ دوره پهلوی است.[14]
[1]. چیت‌ساز، محمدجواد، «حوزه‌های علمیه و مطبوعات (دهه 30 تا 70)»، پژوهش و حوزه، زمستان 1387، ش 36، ص 209 – 211.
[2]. هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه، خاطرات، تصویرها، اسناد و گاهشمار، زیر نظر محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1376، ص 95
[3]. مکتب تشیع، «مقدمه: مشکلات ما و علل پیدایش آنها»، اردیبهشت 1338، پیش‌شماره، ص 6.
[4]. مکتب تشیع، «سنگر تبلیغ»، ربیع‌الاول 1379 (شهریور و مهر 1338)، ش 1، ص 6.
[5]. هاشمی رفسنجانی، همان، ص 113.
[6]. جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1382، ص 139 و 140.
[7]. رفسنجانی، همان، ص 95 و 104.
[8]. همان، ص 121.
[9]. مکتب تشیع، تابستان 1339، ش 4، ص 177 و 179.
[10]. همان، ص 182 – 184.
[11]. همان، ص 180 و 181.
[12]. جعفریان، همان، علم، 1390، ص 428.
[13]. مکتب تشیع، خرداد 1343.
[14]. جعفریان، همان، 1390، ص 430.
