دانشنامۀ زندان سیاسی دورۀ پهلوی
ناصر زاغری تفرشی
41 بازدید
دانشنامۀ زندان سیاسی دورۀ پهلوی کتابی دوجلدی است که به معرفی زندان‌های سیاسی و بیان وقایع و رویدادهای درون زندان پرداخته و مخاطب را با شخصیت‌ها، اصطلاحات و سایر موضوعات مرتبط با زندان سیاسی آشنا می‌کند.
بیش از نیم قرن حاکمیت استبدادیِ پهلوی‌ها با فرازونشیب‌های سیاسیِ ویژۀ حکومت‌های دیکتاتوری، انجامی جز برخاستن فریاد اعتراض گروه‌های مخالف و مردم ستمدیده نداشت. در گیرودار مبارزۀ مردم با حکومت پهلوی، چه در زمان رضاشاه و چه در دورۀ محمدرضاشاه، همواره نظام مستبد با ابزار ارعاب و سرکوب، سعی در منع گسترش دایرۀ مبارزات و خاموش کردن شعلۀ اعتراضات مردمی داشت. یکی از آن ابزارها استفاده از «زندان» به‌مثابۀ واکنشی بازدارنده برای محدود کردن کنش مبارزان و مجازات معترضانِ عرصۀ سیاست بود.
دانشنامۀ زندان سیاسی دورۀ پهلوی بازگوکنندۀ رویدادهای تاریخی در بستر زندان‌های سیاسی و جستاری ژرف است از آنچه بر زندانیان مبارز گذشته؛ همچنین کوشیده است تا با بیان این وقایع، تصویر روشن‌تری از فضای حاکم بر زندان و مبارزان سیاسی به دست دهد. این دانشنامه به‌کوشش دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و با همکاری حدود شصت نفر از پژوهشگران و نویسندگان تاریخ انقلاب اسلامی به نگارش درآمده و انتشارات سورۀ مهر آن را در دو جلد چاپ و منتشر کرده است.
ساختار دانشنامه بر گونۀ مدخل‌نگاری استوار است؛ بدین معنا که از میان منابع مکتوب و شفاهی که دربارۀ زندان‌ها و زندانیان سیاسی نگاشته و منتشر شده، مدخل‌هایی گزینش و براساس هر مدخل، مقاله‌ای جداگانه نگاشته و به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. جلد نخست دربردارندۀ مدخل‌های «الف» تا «ژ» است و جلد دوم مدخل‌های «س» تا «ی» را شامل می‌شود.
پس از شناسنامۀ کتاب، با فهرست مدخل‌های دانشنامه روبه‌رو می‌شویم و سپس دیباچۀ کتاب، خواننده را با علت‌ها و انگیزۀ نگارش آشنا می‌کند و به معرفی طبقه‌بندی مدخل‌ها می‌پردازد.
همۀ مدخل‌ها براساس بیست ردۀ جداگانه طبقه‌بندی شده‌اند. این طبقه‌بندی‌ها عبارت‌اند از: «اصطلاحات حقوقی»، «اصطلاحات زندان»، «اتهامات، جرائم و احکام»، «مراسم»، «قوانین داخلی زندان»، «اقدامات زندانیان»، «شکنجه»، «اعتقادات»، «حبسیه»، «سرگرمی‌های زندان»، «مناصب و سمت‌ها»، «وقایع و رویدادها»، «اماکن عمومی»، «شکنجه‌گاه‌ها»، «اشخاص»، «سازمان‌ها»، «احزاب و گروه‌ها»، «ادارات»، «ابزار شکنجه» و «وسایل زندان».
هرکدام از این طبقه‌بندی‌ها خواننده را با جنبه‌ای از مفاهیم مربوط به زندان آشنا می‌کند؛ مدخل‌های مرتبط با «اصطلاحات حقوقی»، ما را با اصطلاحاتی همچون عفو ملوکانه، فرجام‌خواهی، پرونده‌خوانی، قانون مجازات مُقدِمین علیه امنیت کشور و نظیر آن آشنا می‌کند که هریک از زندانیان در طول دوران محکومیت، از دستگیری تا آزادی، با آن دست‌به‌گریبان بوده‌اند.
«اصطلاحات زندان» شامل واژگان و عبارت‌هایی است که میان زندانیان سیاسی رواج داشت؛ مانند زیرِ هشتی، ابدشاهی، غار وزرا، مسئله‌دار، ملی‌کشی و نظایر آن. این اصطلاحات حاوی اطلاعاتی از نحوۀ گذراندن دوران محکومیت زندانیان است.
طبقه‌بندی «اتهامات، جرائم و احکام» شامل مدخل‌هایی مانند توهین به مقام سلطنت، اقدام علیه امنیت کشور، تبعید و حبس ابد است که مخاطب را با علت‌های دستگیری و میزان مجازات مبارزان سیاسی آشنا می‌کند.
در طبقه‌بندی «مراسم» مدخل‌هایی همچون جشن سپاس، استقبال و مراسم یادبود قرار دارند و داده‌هایی از مراسم خاصی به خواننده می‌دهد که به مناسبت‌های گوناگون در زندان‌ها برگزار می‌شد.
مدخل‌های «قوانین داخلی زندان» شامل عنوان‌هایی نظیر قرنطینه، ممنوع‌الملاقات و گارد زندان است که ما را به شناختی دقیق از قوانین حاکم بر زندان‌های سیاسی می‌رساند.
مدخل‌های مربوط به «اقدامات زندانیان» به مخاطب اطلاعاتی دربارۀ رفتار زندانیان در برخورد با زندان و زندانبانان می‌دهد؛ اقداماتی نظیر اعتصاب خشک، بایکوت، تمرین شکنجه و مانند آن که گویای وضعیت موجود در زندان‌های دورۀ پهلوی است.
در مدخل‌های مرتبط با «شکنجه»، خواننده با انواع شکنجه و روش‌های بازجویی سازمان اطلاعات و امنیت کشور آشنا می‌شود و به درک عمیق و درستی از وضعیت نابسامان زندان‌ها و شیوۀ قهرآمیز برخورد با متهمان جرائم سیاسی می‌رسد.
مدخل‌های مربوط به «اعتقادات» نیز دربارۀ زندانیان دین‌داری سخن می‌گوید که خود را ملزم به رعایت احکام اسلامی می‌دانستند؛ مدخل‌هایی نظیر روزه در زندان و غسل و نماز در زندان از آن جمله است.
مدخل‌هایی که زیرمجموعۀ «حبسیه» قرار می‌گیرند روایتگر یادداشت‌ها، خاطرات یا شعرهایی است که زندانیان سیاسی در طی دوران محکومیت خود خلق کرده‌اند؛ مانند دیوارنوشت، سروده‌های زندان و مانند آن.
مدخل‌های «سرگرمی‌های زندان» دربارۀ اقداماتی سخن می‌گوید که زندانیان برای رهایی و فراموشی سختی‌های دوران حبس به آن متوسل می‌شدند؛ مانند تئاتر در زندان، شطرنج در زندان، ورزش در زندان و مانند آن.
مدخل‌های «مناصب و سمت‌ها» بیانگر مشاغل یا افرادی است که قبل یا بعد از دوران محکومیت با زندانیان سیاسی تعامل داشتند؛ نظیر بازجو، دادستان نظامی، قاضی عسکر و مانند آن.
مدخل‌های «وقایع و رویدادها» به آن دسته از مدخل‌ها گفته می‌شود که شامل حوادث و اتفاقات سیاسی است که درون زندان رخ داده و اثر شایانی در مبارزات سیاسی از خود به جای گذاشته است؛ مانند بیانیۀ نجسی و پاکی، تغییر ایدئولوژی، بیانیۀ اعلام مواضع و امثال آن.
«اماکن عمومی» دربردارندۀ آن دسته از مدخل‌هایی است که به معرفی و توصیف زندان‌ها، بندها، سلول‌ها و اتاق‌هایی می‌پردازد که زندانیان در آنجا نگهداری یا محبوس بوده‌اند؛ مدخل‌هایی همچون زندان اوین، بند سیاسی، سلول انفرادی، اتاق قباله و مانند آن.
«شکنجه‌گاه‌ها» عنوان دستۀ دیگری از مدخل‌هاست که دربارۀ مکان‌های شکنجۀ زندانیان سیاسی، داده‌هایی در اختیار مخاطب قرار می‌دهد؛ مدخل‌هایی مانند حمام لشکر 2زرهی، حوض کمیتۀ مشترک، اتاق تمشیت و مانند آن.
در طبقه‌بندی مدخل‌های «اشخاص» با چند گروه از افراد مرتبط با زندانیان سیاسی آشنا می‌شویم. زندگی‌نامه و عملکرد سرانِ ساواک، زندانبانان و شکنجه‌گران در این دسته از مدخل‌ها به نگارش درآمده است؛ مدخل‌هایی نظیر حسن پاکروان، ایوب ساقی، حسینی و مانند آن.
«سازمان‌ها» شامل دسته‌ای از مدخل‌هاست که به معرفی سازمان‌های داخلی و بین‌المللی حامی زندانیان سیاسی می‌پردازد؛ مانند انجمن حمایت از زندانیان، صلیب سرخ جهانی، کانون زندانیان سیاسی و مانند آن.
در ردۀ «احزاب و گروه‌ها» تنها یک مدخل وجود دارد و آن هم گروه پنجاه‌وسه نفر است که دربارۀ چگونگی پیدایش و فعالیت‌های این گروه دانسته‌های ارزشمندی به خوانندگان می‌دهد.
مدخل‌های «ادارات» دربردارندۀ ادارات و نهادهای قضائی، نظامی و امنیتی مرتبط با زندانیان سیاسی است. مدخل‌هایی همچون ساواک، ضدّ اطلاعات شهربانی، دفتر ویژۀ اطلاعات و مانند آن.
«ابزار شکنجه» دسته‌ای از مدخل‌هاست که به توصیف و تشریح وسایل شکنجه‌گران برای اقرار گرفتن از زندانیان با روش‌های خشونت‌آمیز می‌پردازد؛ مدخل‌هایی همچون آپولو، قفس داغ، شلاق و مانند آن.
«وسایل زندان» شامل اشیائی است که در زندان‌ها و بازداشتگاه‌ها از آن برای کنترل و آزار زندانیان استفاده می‌شد یا زندانیان از آن برای سرگرمی بهره می‌بردند؛ مدخل‌هایی مانند بخاری کمیتۀ مشترک، خلیلی، دودۀ سقف، رنگ قرصی و مانند آن.
دانشنامۀ زندان سیاسی دورۀ پهلوی زیرنظر دو هیئت علمی و اجرایی تهیه و تدوین شده است. یحیی آریا بخشایش، هدایت‌الله بهبودی، محسن غنی‌یاری و سید محمدصادق فیض، اعضای هیئت علمی این دانشنامه هستند. اعضای هیئت اجرایی دانشنامه نیز عبارت‌اند از: ناصر زاغری تفرشی، روح‌الله سپهری، جمال غلامی، محسن غنی‌یاری و جواد کامور بخشایش.
علی‌اکبر رنجبر کرمانی این اثر را ویرایش کرده است. کارشناسان مشاور این اثر نیز عبارت‌اند از: قاسم تبریزی، ابراهیم ذوالفقاری، ابوالقاسم سرحدی‌زاده، مهدی غنی و مجتبی قانعی.
طرح روی هر دو جلد نمایی از محوطۀ حوض کمیتۀ مشترک ضدّ خرابکاری است و رنگ جلد اول سبز و جلد دوم نخودی رنگ است. در پشت جلد نیز عبارت‌هایی از مقدمۀ کتاب آمده است.
انتشارات سورۀ مهر (حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی) دانشنامۀ زندان سیاسی دورۀ پهلوی را در 500 نسخه در 956 صفحه با جلد نرم و در قطع رحلی در آذر 1401 چاپ و منتشر کرد. بهای این دو جلد با هولوگرام تعیین می‌شود. چاپ دوم این دانشنامه در سال 1403 با جلد سخت در 500 نسخه روانۀ بازار نشر شد.
کتاب «دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی» در موضوع کلیات به عنوان اثر شایسته تقدیر چهل‌ویکمین جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1402 برگزیده شد.
دانشنامۀ زندان سیاسی دورۀ پهلوی، دوجلد، جمعی از نویسندگان تاریخ انقلاب اسلامی، تهران، سوره مهر، 1401.
