اربعین 57 (29 دی 1357)
توران منصوری/ فاطمه کلهر
29 بازدید
راهپیمایی اربعین 57، اولین راهپیمایی بزرگ، پس از فرار محمدرضا پهلوی بود.
پس از برگزاری راهپیمایی‌های تاسوعا و عاشورای 57، اربعین شهادت امام حسین(ع) مصادف با 29 دی 1357 فرارسید. سه روز پیش از آن محمدرضا پهلوی کشور را ترک کرده و شورای سلطنت به نیابت از او عهده‌دار ادارۀ امور بود. شاپور بختیار نیز مدعی بود که حکومت ملی تشکیل خواهد داد.[1] با نزدیک شدن به ایام اربعین، امام خمینی در 25 دی 1357، اربعین را استثنایی و نمونه برشمرد و افزود: شرکت مردم در این راهپیمایی وظیفۀ شرعی و ملی است. امام خمینی هدف اصلی از تظاهرات مردم را مخالفت با شورای سلطنت و پشتیبانی از جمهوری اسلامی اعلام کرد.[2]
جامعۀ روحانیت تهران نیز به‌منظور برگزاری راهپیمایی روز اربعین، در اعلامیه‌ای ضمن تعیین مسیرهای نُه‌گانه، اعلام کرد که ستاد تدارکات این راهپیمایی در تهران در مسجد امام زمان(عج)، در خیابان آیزِنهاور (آزادی) مستقر و آمادۀ پاسخ‌گویی به سؤالات است.[3]
از سوی دیگر، نهضت آزادی ایران با صدور اطلاعیه‌ای بر انجام راهپیمایی روز اربعین تأیید، و حضور خود در آن را اعلام کرد.[4] جبهۀ ملی نیز در اطلاعیه‌ای، حمایت خود را از جامعۀ روحانیت در راستای برگزاری راهپیمایی روز اربعین اعلام کرد.[5] سازمان‌ها و نهادهای دیگر نیز با صدور اعلامیه‌هایی به‌طور جداگانه، از تصمیم جامعۀ روحانیت حمایت کردند: انجمن اسلامی معلمان ایران، زنان مبارز و پیشرو تهران، اعضای جامعه یهودیان، کمیتۀ مبارزات سیاسی بارفروشان تهران، جامعۀ داروسازان ایران، جامعۀ هیئت‌علمی دانشگاه تهران و….[6]
کمیتۀ برگزاری راهپیمایی جامعۀ روحانیت با صدور اطلاعیۀ شمارۀ 2 از مردم خواست به تذکرات مأموران انتظامی در راهپیمایی توجه کنند، از پخش اعلامیه خودداری نمایند، به‌طور دسته‌جمعی حرکت کنند، از آوردن خودرو در مسیرهای اعلام‌شده خودداری کنند، از دادن شعارهای متفرقه اجتناب ورزند و با وضو باشند تا پس از راهپیمایی به اقامۀ نماز بپردازند. جامعۀ روحانیت در اطلاعیه‌ای دیگر تأکید داشت چون این راهپیمایی از سوی جامعۀ روحانیت با هدف تأمین استقلال، تمامیت ارضی، آزادی‌های فردی و اجتماعی و برقراری جمهوری اسلامی تحت رهبری امام خمینی تدارک دیده شده، از آوردن هر نوع پلاکارد و سردادنِ هر نوع شعار کمونیستی خودداری شود.[7]
به دستور بختیار، شورای امنیت با حضور فرماندهان نظامی تشکیل جلسه داد. موضوع جلسه، بررسی اجازۀ راهپیمایی در روز اربعین بود. در این جلسه بختیار استدلال می‌کرد: با توجه به اینکه مخالفان متعهد شده‌اند از ایجاد درگیری پیشگیری و نظم را رعایت کنند، برگزاری راهپیمایی بلامانع است. سپهبد فضل‌الله جعفری سرپرست شهربانی با تشریح اوضاع بحرانی کشور، بر ناتوانی شهربانی در برخورد با مردم، معترف و معتقد بود که عده‌ای از نیروهای شهربانی، مسلمان و مقلد امام خمینی هستند؛ ازاین‌رو نمی‌توان برخلاف دستورات امام خمینی رفتار کرد.[8]
فرماندهان ارتش نگران راهپیمایی روز اربعین بودند؛ در همین راستا یک روز پیش از اربعین، یعنی در 28 دی 1357، با حضور ژنرال رابرت هایزر، فرستادۀ نظامی رئیس‌جمهور آمریکا، جلسه‌ای تشکیل شد. آنها معتقد بودند تظاهرات روز اربعین، سقوط دولت بختیار را به‌همراه خواهد داشت و با حضور مردم در خیابان‌ها، امام خمینی دولت موقت را تشکیل خواهد داد؛ در نتیجه معتقد بودند باید به اقدام نظامی متوسل شوند، اما هایزر عملیات نظامی را زودهنگام دانست و پیشنهاد داد که نیروها از سطح خیابان‌ها جمع‌آوری و در نقاط حساس متمرکز شوند.[9]
با فرارسیدن روز اربعین، دسته‌های مردم از ساعت 6 صبح از نقاط مختلف شهر، در مسیرهای تعیین‌شده به راه افتادند و پس از اجتماع، به‌سمت خیابان آیزنهاور (آزادی) حرکت کردند. نخستین گروه‌های پیشاهنگ این راهپیمایی ساعت 10 به میدان شهیاد (آزادی) رسیدند.[10] در طول مسیر شعارهایی که می‌دادند از این قرار بود: «تا خون در رگ ماست، خمینی رهبر ماست»، «حزب فقط حزب‌الله، رهبر فقط روح‌الله»، «وای به روزی که مسلح شویم، درصددِ خون برادر شویم»، «نظام شاهنشاهی عامل هر فساد است، جمهوری اسلامی مظهر عدل و داد است»، «فرمودۀ خمینی برچیدن یزید است، کابینۀ بختیار یک حیلۀ جدید است»، «ما پیرو قرآنیم، سلطنت نمی‌خواهیم» و «بنا به رأی ملتِ مظلوم، شورای سلطنت بوَد محکوم».[11]
هوای تهران ابری و سرد بود و باران پراکنده‌ای نیز می‌بارید.[12] سیلِ جمعیت به‌سمت میدان آزادی حرکت می‌کرد. جمعیت عظیمی در میدان تجمع کردند. گنجایش میدان به پایان رسید و انتهای جمعیت نیز در چهارراه کالج متوقف شد.[13] سه هزار نفر از ورزشکاران که بیشترشان از کشتی‌گیران، فوتبالیست‌ها و پیش‌کسوتان ورزش باستانی بودند با تجمع اولیه در ورزشگاه امجدیه (شهید شیرودی)، به راهپیمایان پیوستند.[14] تعدادی مینی‌بوس به‌عنوان تدارکات از مردم پذیرایی می‌کرد و گروهی دیگر میان مردم حلوا، خرما، بیسکویت، نان و میوه توزیع می‌کردند.[15]
در این راهپیمایی به‌منظور یکپارچه شدن قرائت قطعنامه، چهارصد بلندگو با هشتاد دستگاه کنترل صدا، در طول مسیر دوازده‌کیلومتری با سیم‌کشی به هم وصل شده بود که به‌دلیل ازدحام جمعیت تعدادی از آنها کار نکرد و ناگزیر قطعنامه در چند نقطه توسط تعدادی از روحانیون قرائت شد.[16]
در ساعت 13:30 قطعنامه خوانده شد که مردم طی آن خواسته‌های خود را در 10 بند اعلام کردند و خواستار تحقق آنها شدند. مفاد آن به‌طور خلاصه عبارت بود از: غیرقانونی بودن سلطنت خاندان پهلوی، درخواست برقراری حکومت جمهوری اسلامی، تأیید تشکیل شورای انقلاب اسلامی، به رسمیت نشناختن دولت بختیار و درخواست از نمایندگان مجلس برای شرکت نکردن در جلسات مجلس.[17]
از نکات برجستۀ راهپیمایی روز اربعین، حضور هموطنان یهودی با حمل پلاکاردهایی با شعار «درود بر خمینی» و «مرگ بر شاه» بود.[18] تعداد شرکت‌کنندگان در راهپیمایی تهران بین دو تا سه میلیون نفر تخمین زده شد.[19]
راهپیمایی روز اربعین علاوه‌بر تهران در بسیاری از شهرهای ایران با حضور میلیون‌ها نفر از مردم برگزار شد؛[20] از جمله: مشهد با حضور بیش از یک میلیون نفر،[21] اصفهان با بیش از یک میلیون نفر،[22] قم با حضور پانصد هزار نفر که گروه زیادی از سایر شهرها از جمله دو هزار نفر از مردم آذربایجان که به قم سفر کرده بودند نیز در میان جمعیت دیده می‌شدند،[23] اهواز بیش از پانصد هزار نفر از مردم، عشایر و روستاهای اطراف زیر بارش شدید باران،[24] شیراز با حضور بیش از یک میلیون نفر از مردم و عشایر در راهپیمایی سی‌کیلومتری،[25] تبریز با حضور یک میلیون نفر.[26] در بیشتر شهرها، مجسمه‌های خاندان پهلوی به زیر کشیده شد.[27]
امام خمینی پس از راهپیمایی اربعین در 30 دی 1357 در پیامی خطاب به مردم، ضمن تشکر از آنها، با اعلام بازگشت خود به ایران، به نمایندگان محمدرضا پهلوی در مجلس اخطار داد که خانۀ ملت را خالی کنند و از اعضای شورای سلطنت نیز خواست که هرچه زودتر کناره‌گیری کنند و نیروهای نظامی هم با مردم همکاری داشته باشند.[28]
[1]. حسینیان، روح‌الله؛ یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه (بهمن 1356 تا بهمن 1357)؛ چاپ اول، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385ش، ص638.
[2] . خمینی، سید روح‌الله؛ صحیفۀ امام؛ ج5، بی‌چا، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش، ج5، ص477.
[3]. روزنامۀ اطلاعات، شمارۀ 15760، دوشنبه 25 دی 1357، ص8.
[4]. یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه (بهمن 1356 تا بهمن 1357)، ص756.
[5]. روزنامۀ اطلاعات، شمارۀ 15762، چهارشنبه 27 دی 1357، ص2.
[6]. همان، شمارۀ 15763، پنجشنبه 28 دی 1357، ص8.
[7] . همان، ص2.
[8]. قره‌باغی، عباس؛ اعترافات ژنرال؛ چاپ دهم، تهران: نشر نی، 1368ش، ص203.
[9] .هایزر، رابرت؛ مأموریت در تهران؛ مترجم علی‌اکبر عبدالرشیدی؛ چاپ پنجم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1387ش، ص١۴٨-١۴٩.
[10]. علیان‌نژاد، میرزا باقر؛ روزشمار انقلاب اسلامی؛ چاپ اول، بی‌جا، سورۀ مهر، 1393ش، ج12، ص187.
[11]. یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه (بهمن 1356 تا بهمن 1357)، ص759.
[12]. روزشمار انقلاب اسلامی، ج١٢، ص188.
[13]. یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه (بهمن 1356 تا بهمن 1357)، ص759.
[14] . آیندگان، شمارۀ 3269 ـ 1/11/57، ص11.
[15]. روزنامۀ اطلاعات، شمارۀ 15764، شنبه 30 دی 1357، ص8.
[16]. کیهان، شمارۀ 10617، 30/10/1357، ص3.
[17]. روزنامۀ اطلاعات ، شمارۀ 15764، شنبه 30 دی 1357، ص8.
[18]. یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه (بهمن 1356 تا بهمن 1357)، ص٧۶١-٧۶٢.
[19]. کیهان، شمارۀ 10617، 30/10/1357، ص3.
[20] . آیندگان، شمارۀ 3268، 30/10/1357، ص4.
[21]. روزنامۀ اطلاعات، شماره 15765، ١/11/1357، ص6.
[22]. روزشمار انقلاب اسلامی، ج١٢، ص235.
[23]. آیندگان، شمارۀ 3268، 30/10/1357، ص4.
[24] . روزنامۀ اطلاعات، شمارۀ 15764، شنبه 30 دی 1357، ص6.
[25] . همان.
[26]. همان.
[27] . یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه (بهمن 1356 تا بهمن 1357)، ص٧۶١-٧۶٢.
[28] . صحیفۀ امام، ج5، ص۵٠١-۵٠٢.
