مسجد قبا
زینب کرمعلی
20 بازدید
مسجد قبا از مساجد شهر تهران است که در دوره مبارزه علیه حکومت پهلوی، به‌دلیل قرار گرفتن کنار حسینیۀ ارشاد در کانون توجه روشن‌فکران، انقلابیون و مردم قرار داشت.
منطقه‌ای که مسجد قبا در آن واقع شده است، در دهۀ پنجاه شمسی سکونتگاه اقلیت‌های مذهبی (ارمنی و زرتشتی)، آمریکایی‌ها و نظامیان بود.[1] احداث حسینیۀ ارشاد پیش از بنای مسجد قبا، زمینه را برای مهاجرت مردم مسلمان به این منطقه فراهم کرد. با توجه به اقلیت‌نشین بودن منطقه و حضور روزافزون مسلمانان، نیاز به ساخت مسجد از سال 1340ش احساس می‌شد. بدین‌ترتیب حاج محمود حسینیان تهرانی قطعه‌زمینی را جهت ساخت مسجد وقف کرد؛ اما این تصمیم عملی نشد، تا اینکه واقف زمین درگذشت.[2] با تعطیلی حسینیۀ ارشاد در 9 آذر 1351 نیاز به ساخت مسجد در منطقه مضاعف شد.[3]
عملیات ساخت مسجد در سال 1351ش با حضور آیت‌الله سید احمد خوانساری آغاز شد.[4] ابتدا ساخت آن به‌صورت مخفیانه آغاز شد و درعین‌حال با ممانعت و مخالفت شهرداری روبه‌رو گردید. ازجمله دلایل مخالفت شهرداری تهران، لزوم دخالت اوقاف تهران در کار احداث مسجد بود؛ چراکه اوقاف تهران تصمیم داشت ساخت و ادارﮤ مسجد را در اختیار خود گیرد. بنابراین کار احداث مسجد دوباره به عقب افتاد. درنهایت وقتی رئیس شهرسازی شهرداری تهران سماجت سازندگان مسجد را مشاهده کرد، اجازﮤ ساخت مسجد را تا زمانی که منعی برای این کار وضع نشود به‌شکل تلویحی صادر کرد؛ اگرچه مجوز قانونی برای این کار ارائه نشد.[5] ساخت مسجد به نیمه رسیده بود که ادارﮤ اوقاف دوباره خواستار واگذاری مسجد به این اداره شد تا خود ساخت آن را به دست گیرد. بنابراین کار احداث مسجد متوقف و پس از برطرف شدن این مشکل، دوباره ساخت‌وساز از سر گرفته شد و سرانجام در سال 1353ش پس از دو سال بنای مسجد به اتمام رسید.[6]
مسئولیت ساخت مسجد بر عهدﮤ حجت‌الاسلام سید محسن هزاوه‌ای و حاج محمدتقی طرخانی بود. همچنین حاج طرخانی، وصی محمود حسینیان، واقف مسجد نیز بود و مسئولیت امور مالی مربوط به ساخت‌وساز مسجد را بر عهده داشت[7] و بسیاری از هزینه‌های ساخت مسجد به دوش او افتاد.[8]
با اتمام ساخت‌وساز، این مسجد ابتدا «رشاد» نام‌گذاری[9] و پس از مدتی، بنا به پیشنهاد دکتر علی شریعتی، «قبا» نامیده شد. دلیل این نام‌گذاری آن بود که قبا اولین مسجدی بود که پیامبر پس از هجرت به مدینه آن را بنا کردند.[10]
مراسم افتتاح مسجد در اوایل ماه رمضان سال ۱۳۵۳ش با امامت حجت‌الاسلام عراقچی آغاز شد.[11] پس از آن آیت‌الله محمد مفتح با اصرار تنی چند از روحانیان انقلابی مثل آیت‌الله سید محمود طالقانی، آیت‌الله مرتضی مطهری و دکتر علی شریعتی به امامت مسجد قبا برگزیده شد.[12] این مسجد تا اوایل سال ۱۳۵۷ش هیات‌امنا نداشت و مسئولیت ادارﮤ آن بر عهدﮤ آیت‌الله مفتح بود که با همکاری چند تن از افراد متمکّن،[13] شامل آقایان ابوالفضل توکلی بینا، حاج محمدتقی طرخانی، حجت‌الاسلام سید محسن هزاوه‌ای، جواد رفیق‌دوست، ناصر زمردیان، هاشم صباغیان (باجناق حاج طرخانی)، حسین مهدیان و نژادحسنیان که اعضای هیئت‌امنای مسجد به شمار می‌آمدند، برنامه‌های مسجد را تنظیم و اجرا می‌کردند.[14]
با گسترش مبارزات اسلامی از اواخر سال ۱۳۵۵ش، مسجد قبا در اندک‌زمانی به یکی از کانون‌های مهم انقلاب تبدیل شد. ازآنجاکه اعضای هیئت‌امنای مسجد در ادارﮤ اوقاف ثبت نشده بودند، ساواک برای مهار این کانون مبارزه، از اوقاف خواست تا دربارﮤ انتصاب هیئت‌امنای همسو با حکومت اقدام کند، اما نتیجه‌ای از این اقدام حاصل نشد.[15]
شرایط سیاسی موجود، زمینۀ کافی را برای ایجاد و حرکت و فعالیت سیاسی در مسجد مهیا کرده بود. توزیع اعلامیه‌های امام خمینی، بیان نظرات او، حمایت از رهبری او و بیان مسائل سیاسی روز در صدر کار‌های مسجد قرار گرفت و طیف وسیعی از فعالیت‌های انقلابیون را شامل می‌شد. در این مقطع زمانی پس از اقامۀ نمازجماعت، بارزترین فعالیت مسجد در محور سیاسی خلاصه می‌شد.[16]
مسجد قبا برای فعالیت‌های علمی و تحقیقی از دانشمندان جهان اسلام نیز دعوت می‌کرد. عبدالفتاح عبدالمقصود از اندیشمندان مصری در همین سال به ایران آمد و مقارن با ولادت امام رضا(ع) به دعوت آیت‌الله مفتح در مسجد قبا به سخنرانی پرداخت.[17] «محمد ضحام» شیخ الازهر و «عبدالحلیم خفاجی» از دیگر اندیشمندان مصری بودند که پس از سفر به ایران، برای سخنرانی به مسجد قبا دعوت شدند. شیخ فحام نیز در سال 1356ش در این مسجد به سخنرانی پرداخت.[18]
در نیمۀ دوم سال 1356ش، مقارن با ماه مبارک رمضان، به‌دلیل تغییر سیاست آمریکا و آغاز شعارهای حقوق بشر آمریکایی، حکومت پهلوی از فضای باز سیاسی در ایران سخن می‌گفت. آیت‌الله مفتح نیز به‌دنبال افشای ماهیت این شعار دروغین و بهره‌گیری از ضعف حکومت، جلساتی در مسجد قبا برپا کرد[19] که به گزارش ساواک، جمعیتی حدود هفت‌هزار نفر در آن شرکت می‌کردند. این جلسات با سخنرانی دکتر حبیب‌الله پیمان، حجت‌الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی، مهندس مصطفی کتیرایی، دکتر کاظم سامی کرمانی، دکتر یدالله سحابی، مهندس مهدی بازرگان و علی‌اکبر پرورش برگزار شد.[20]
استقبال گستردﮤ مردم از سخنرانی‌های مسجد قبا در ماه رمضان، دکتر مفتح را به این فکر انداخت تا نماز عید فطر را که مراسمی عبادی‌سیاسی است، در طرحی ابتکاری به صحنۀ نمایش قدرت سیاسی مردم تبدیل کند. بنابراین چند روز پیش از عید فطر در مسجد اعلام شد که ساعت هشتِ روز عید فطر مراسم نماز در پل رومی، بالای تپۀ قیطریه برگزار می‌شود.[21] حرکت مردم ساعت هفت به‌سمت قیطریه آغاز شد و تعداد جمعیت تا هجده‌هزار نفر می‌رسید که در بین آنان سه هزار نفر از بانوان حضور داشتند.[22] نماز عید را آیت‌الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی اقامه کرد و پس از پایان نماز، نمازگزاران به‌صورت دسته‌جمعی به‌طرف مسجد قبا حرکت کردند.[23]
با فرارسیدن ماه رمضان در سال 1357ش مسجد قبا و خیابان‌های اطرافش مملو از جمعیت بود. مجالس وعظ و خطابه با حضور بیش از پنجاه‌هزار نفر برگزار می‌شد. در این سال حکومت پهلوی با تغییر اعضای کابینه و اقدامات ظاهری می‌کوشید مبارزات مردم را که به اوج خود رسیده بود به انحراف بکشاند. اولین افشاگری علیه فاجعۀ سینما رکس آبادان در مسجد قبا صورت گرفت.[24] در جلسات ماه رمضان سال 1357ش، افرادی چون آیت‌الله مرتضی مطهری و حجج‌اسلام محمدجواد باهنر، محمد مفتح و سید هادی خامنه‌ای در مسجد قبا سخنرانی کردند.[25]
استقبال مردم از برنامه‌های ماه رمضان، آیت‌الله مفتح را به این فکر انداخت که همچون سال قبل، نماز عید فطر را در تپه‌های قیطریه برگزار کنند. ازاین‌رو در طول ماه رمضان گروهی برای آماده‌سازی زمین‌های قیطریه برای انجام مراسم بسیج شدند.[26] صبح روز عید فطر، جمعیتی عظیم همراه با آیت‌الله مفتح از مسجد قبا به‌طرف تپه‌های قیطریه حرکت کردند و نماز عید به امامت وی و با سخنرانی حجت‌الاسلام محمدجواد باهنر برگزار شد. پس از پایان سخنرانی، مردم از زمین‌های قیطریه شروع به راهپیمایی کردند و ضمن شعارهایی، رهبری امام خمینی را بر زبان آوردند.[27]
با پیروزی انقلاب اسلامی، مسجد قبا با توجه به پیشینه‌های سازمان‌دهی و هدایت در دوران انقلاب، از اولین مساجد تهران بود که تشکیل کمیتۀ انقلاب اسلامی را در خود شاهد بود و آیت‌الله مفتح، مسئولیت این کمیته را بر عهده داشت.[28]
[1]. مازندرانیان، حمیدرضا؛ مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی (قبا، جاوید، لرزاده، الجواد)؛ تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1389ش، ص22 (گفت‌وگو با ماشاءالله رحیمی، عضو هیئت‌امنای مسجد قبا).
[2]. همان، ص22.
[3]. همان، ص23.
[4]. همان، ص25.
[5]. همان، ص24.
[6]. همان، ص26.
[7]. همان، ص25.
[8]. شعاع‌حسینی، فرامرز؛ دیدار در نوفل لوشاتو، خاطرات سیاسی‌اجتماعی ابوالفضل توکلی بینا؛ موسسۀ عروج، 1389ش، ص205.
[9]. مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی (قبا، جاوید، لرزاده، الجواد)، ص26.
[10]. همان، ص27.
[11]. همان.
[12]. نیکبخت، رحیم؛ زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر محمد مفتح؛ تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384ش، ص106.
[13]. همان، ص206.
[14]. طاهراحمدی، محمود؛ خاطرات ابوالفضل توکلی بینا؛ تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1384ش، ص143.
[15]. زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر محمد مفتح، ص207.
[16]. مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی (قبا، جاوید، لرزاده، الجواد)، ص34.
[17]. زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر مفتح، ص107.
[18]. همان، ص109.
[19]. همان، ص38.
[20]. همان، ص39.
[21]. همان، ص216.
[22]. همان، ص217.
[23]. مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی (قبا، جاوید، لرزاده، الجواد)، ص41 و 42.
[24]. همان، ص48.
[25]. همان، ص49.
[26]. دیدار در نوفل لوشاتو، ص213.
[27]. مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی (قبا، جاوید، لرزاده، الجواد)، ص52 و 53.
[28]. زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر محمد مفتح، ص306.
